آیه 6 سوره قلم

بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُونُ «6»

بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُونُ‌: كه كدام از شما در فتنه جنون افتاده و ممتحن است به آن. اين كلام بر سبيل تعريض، و خلاصه سخن آنكه: در حين وقوع عذاب، معلوم خواهد شد كه مستحق اسم جنون مائيم يا شما.

«1» منهج الصادقين، جلد 9، صفحه 370.

جلد 13 - صفحه 264

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

ن وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ «1» ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ «2» وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ «3» وَ إِنَّكَ لَعَلى‌ خُلُقٍ عَظِيمٍ «4»

فَسَتُبْصِرُ وَ يُبْصِرُونَ «5» بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُونُ «6» إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ «7» فَلا تُطِعِ الْمُكَذِّبِينَ «8» وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ «9»

وَ لا تُطِعْ كُلَّ حَلاَّفٍ مَهِينٍ «10» هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِيمٍ «11» مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ «12» عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِكَ زَنِيمٍ «13» أَنْ كانَ ذا مالٍ وَ بَنِينَ «14»

إِذا تُتْلى‌ عَلَيْهِ آياتُنا قالَ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ «15» سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ «16»

ترجمه‌

سوگند بقلم و آنچه مينويسند

نيستى تو ببركت انعام پروردگارت ديوانه‌

و همانا براى تو مزدى است بدون منّت‌

و همانا تو ثابتى بر خلقى بزرگ‌

پس زود باشد كه به‌بينى و به‌بينند

كدام يك از شما در آزار جنون افكنده شده‌ايد

همانا پروردگار تو او داناتر است بآنكه گمراه شد از راه او و او داناتر است به هدايت شدگان‌

پس فرمانبرى مكن تكذيب كنندگانرا

دوست دارند اگر مسامحه كنى پس مسامحه كنند

و اطاعت مكن هر بسيار سوگند خورنده پستى را

كه بدگو و عيب‌جو و سخن‌چين ميان مردم است‌

بسيار بازدارنده از نيكى از حدّ گذرنده در ستم بسيار گناه‌كار است‌

بدخلق جفاكار علاوه بر اين حرام‌زاده است‌

براى آنكه بوده صاحب مال و فرزندان‌

چون خوانده شود بر او آيات ما گويد افسانه‌هاى پيشينيان است‌

زود باشد كه نشانه گذاريم براى او بر بينى درشتش.

تفسير

در اوائل كتاب و بعد از آن راجع بفواتح السّور بياناتى شده و اينجا ن از امام صادق عليه السّلام بنهرى كه در بهشت است از نور و بامر خداوند مداد شده براى قلمى‌

جلد 5 صفحه 247

كه آنهم از نور است تا نوشته شود بآن دو در لوحى كه آنهم از نور است مقدّرات تا روز قيامت تفسير شده و از امام باقر عليه السّلام هم اينمعنى تأييد گرديده بعلاوه آنكه يكى از اسماء شريفه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است كه در قرآن ذكر شده و جمعى از مفسّرين آنرا بدوات تفسير نموده‌اند و بنابراين شايد اشاره بحقيقت محمّديّه نوريّه باشد كه اصل هر وجود و منشأ بروز هر موجود بقلم اعلاى الهى است و بمنزله مداد است براى آن كه اوّل مخلوق خدا است چنانچه قمّى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه اوّل ما خلق اللّه قلم است پس بآن فرمود بنويس پس نوشت ما كان و ما يكون را تا روز قيامت و باين لحاظ خداوند قسم ياد فرموده بآن و آنچه را ملائكه كرام الكاتبين مينويسند در لوح محفوظ از مقدّرات الهى كه همه در نهايت شرافتند كه نيستى تو اى پيغمبر خاتم براى نعمت نبوّت كه بتو انعام شده از طرف پروردگارت ديوانه يا نيستى بفضل او ديوانه مانند آنكه ميگويند بفضل خدا تو مريض نيستى در مقابل كفّاريكه اين نسبت را بآنحضرت داده بودند و از براى تو در مقابل زحمات رسالت مزدى است نزد خدا كه مقطوع نميشود بلكه ابدى و دائمى است در دنيا و آخرت يا اجرى است كه مشوب بمنّت نهادن بر تو نيست و همانا تو هر آينه ثابت و مستقرّى بر خلق خوشى كه از بزرگى بوصف در نيايد چون تحمّل مينمائى از قومت آنچه را كه غير تو قادر بر تحمّل آن نيست در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه خداوند عز و جلّ ادب فرمود پيغمبر خود را ببهترين آداب پس چون كامل فرمود براى او ادب را فرمود انّك لعلى خلق عظيم و در بصائر نقل شده كه خداوند پيغمبر خود را ادب فرمود بخوبى پس فرمود عفو را شيوه خود قرار ده و امر كن بپسنديده و رو گردان از نادانان پس چون آنحضرت عمل نمود بدستور الهى خداوند نازل فرمود انّك لعلى خلق عظيم و در چند روايت خلق عظيم بدين عظيم كه اسلام است تفسير شده چون معلوم است كمال خلق و حسن آن بعمل نمودن بآداب دين اسلام است و بر اهل ايمانى كه طالب تحصيل خلق خوب هستند لازم است اقلّا يكدور بمعراج السّعاده مرحوم نراقى قدّس سره مراجعه نمايند و بآن عمل كنند تا در دنيا و آخرت عزيز و ارجمند گردند پس خداوند ميفرمايد در آتيه بر تو

جلد 5 صفحه 248

و آنها مشهود خواهد شد كه كدام يك از شما كه با هم طرفيد تو يا آنها بآسيبى مجنون شده‌ايد يا بكدام يك از شما جنون عارض شده و بنابر اوّل با زائده و بنابر دوم مفتون مصدر است و محتمل است مراد آن باشد كه پس بعد از اين معلوم خواهد شد كه كدام يك از شما بنام مفتون سزاوار است چون مفتون بر مبتلا بعشق و عوارض جنون اطلاق ميشود و مراد از بعد از اين روز قيامت يا بعد از فتح و ظفر مسلمانان است كه معلوم ميشود كدام يك از اهل ايمان و كفر بر طبق عقل عمل نموده‌اند در محاسن از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود هيچ مؤمنى نيست مگر آنكه در قلبش محبّت من خالص شده و هيچ كس نيست كه در قلبش محبّت من خالص شده باشد مگر آنكه در قلبش محبّت على عليه السّلام خالص شده‌اى على دروغ گفته كسيكه گمان ميكند مرا دوست دارد با آنكه با تو دشمن است پس يكى از منافقين گفت پيغمبر مفتون اين پسر شده است پس اين آيات تا آخر نازل شد و در مجمع بروايت مسندى اين معنى تأييد شده بعلاوه آنكه مراد از قول خداوند من ضلّ عن سبيله جماعتى از قريش ميباشند كه اين سخن ناروا را گفته بودند و مراد از مهتدين امير المؤمنين عليه السّلام است و بعضى گفته‌اند آيات آتيه در حق وليد بن مغيره نازل شده كه منع مينمود عشيره خود را از اسلام و مرد ثروتمندى بود و ده پسر داشت و بآنها و كسانيكه در حمايت او بودند ميگفت اگر اسلام بياوريد عطاى خود را از شما باز گيرم و حرام‌زاده بود پدرش بعد از هجده سال از تولّدش ادّعا كرد او را اينمعنى در جوامع نقل شده و گفته‌اند او اوصاف خود را بر طبق آيات تصديق نمود جز حرامزاده بودنش را كه بعدا به اقرار مادرش بر او معلوم شد و حاضر شد اموالى به پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بدهد براى آنكه دست از دين خود بردارد و خداوند نهى فرموده آنحضرت را از اطاعت كسانيكه تكذيب نمودند توحيد خدا و نبوّت او را و فرموده آنها دوست دارند كه تو در امر دين مداهنه و سهل‌انگارى با آنها نمائى يعنى بگذارى آنان بآداب و رسوم خودشان باقى باشند آنها هم با تو همين معامله را نمايند پس اطاعت منما هر كسى را كه قسم دروغ و راست زياد ميخورد و در انظار خوار و حقير شده و عيّاب و غيّاب و طعّان يعنى عيب‌جو

جلد 5 صفحه 249

و غيبت كن و طعنه زن بمردم است و كارش دو بهم زنى و نمّامى است باز ميدارد مردم و كسان خود را از قبول اسلام و انفاق در راه خدا و هر عمل خيرى و متعدّى و متجاوز و ستم‌كار است و بسيار گناه‌كار و بد خلق بد رفتار با خشونت جفاكار است علاوه بر همه اين اوصاف حرامزاده است و در روايات عتلّ بعظيم الكفر و بد خلق و پرخور و زنيم بولوع در كفر و ستم‌كار بخلق و نااصل و امثال اين اوصاف تفسير شده و مستفاد از نقل قمّى ره آنستكه تمام اين اوصاف در دومى بوده علاوه بر حرامزاده بودن كه ظاهرا خلافى در آن نيست و شايد اختلاف اخبار براى اتّصاف حرامزاده نوعا باين اوصاف باشد در هر حال قول خداوند أن كان ذا مال و بنين يا متعلّق است بلا تطع يعنى اطاعت مكن چنين شخصى را براى آنكه صاحب ثروت و قوّت است يا متعلق است بآيه بعد از اين يعنى براى آنكه صاحب مال و اولاد است چون قرآن براى او خوانده شود ميگويد افسانه پيشينيان از قبيل اسكندر نامه و حسين كرد است از فرط جهالت و غرور لذا خدا فرموده در آتيه نشانه مخصوصى و داغى بر دماغ چون خرطوم فيل او خواهيم نهاد و گفته‌اند در جنگ بدر آسيبى بر دماغ او وارد شد كه اثرش باقى بود و نيز گفته‌اند مراد بدنامى است كه براى او در اسلام باقى ماند و موجب رغم انف او شد و اختصاص بينى در بين اجزاء بنشانه و داغ و رغم نمايش و برآمدگى آن در صورت است و قمّى ره اينمعنى را هم براى دومى اثبات نموده بدست امير المؤمنين عليه السّلام كه در رجعت مانند بهائم بر بينى دشمنان خود داغ ميگذارد و اللّه اعلم.

فَسَتُبصِرُ وَ يُبصِرُون‌َ «5» بِأَيِّكُم‌ُ المَفتُون‌ُ «6»

‌پس‌ زود ‌باشد‌ ‌که‌ ببيني‌ و ‌آنها‌ ‌هم‌ ببينند بكداميك‌ ‌از‌ شماها جنون‌ عارض‌ ‌شده‌ ‌شما‌ مجنوني‌ ‌ يا ‌ ‌آنها‌ ‌در‌ جنون‌ هستند.

فَسَتُبصِرُ اشاره‌ بيوم‌ القيامه‌ ‌است‌ ‌که‌ كفار و مشركين‌ و ضالين‌ و مضلين‌ ‌در‌ اشد عذاب‌ دچار ميشوند و مؤمنين‌ مشمول‌ تفضلات‌ الهي‌ ميگردند.

وَ يُبصِرُون‌َ ‌خود‌ ‌آنها‌ ‌هم‌ درك‌ ميكنند و عذاب‌ ‌را‌ مشاهده‌ ميكنند ‌که‌ دارد يكي‌ ‌از‌ عذابهاي‌ ‌آنها‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ بهشت‌ ‌را‌ و اهل‌ بهشت‌ ‌را‌ و نعمتهاي‌ ‌او‌ ‌را‌ مشاهده‌ ميكنند ‌تا‌ اندوه‌ و غم‌ و حسرت‌ ‌آنها‌ زيادتر گردد ‌که‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ فيوضات‌ محروم‌ كردند و اهل‌ بهشت‌ جهنم‌ و عذابها و اهل‌ ‌آن‌ ‌را‌ نظر ميكنند ‌که‌ بيشتر خوشنود و فرحناك‌ شوند ‌که‌

جلد 17 - صفحه 126

‌از‌ همچو عذابها نجات‌ پيدا كردند.

بِأَيِّكُم‌ُ المَفتُون‌ُ فتنه‌ بمعني‌ بليه‌ و ابتلاء ‌است‌ شامل‌ ‌هر‌ شري‌ و ‌هر‌ مصيبتي‌ و ‌هر‌ بلائي‌ ميشود چنانچه‌ ميفرمايد: أَنَّما أَموالُكُم‌ وَ أَولادُكُم‌ فِتنَةٌ انفال‌ آيه 28، ‌يعني‌ بلاء اسباب‌ گرفتاري‌ و عذاب‌ ميشوند، وَ اتَّقُوا فِتنَةً لا تُصِيبَن‌َّ الَّذِين‌َ ظَلَمُوا مِنكُم‌ خَاصَّةً انفال‌ آيه 25، وَ مَن‌ يُرِدِ اللّه‌ُ فِتنَتَه‌ُ فَلَن‌ تَملِك‌َ لَه‌ُ مِن‌َ اللّه‌ِ شَيئاً مائده‌ آيه 45.

‌يعني‌ عذابه‌ ‌الي‌ ‌غير‌ ‌ذلک‌ ‌از‌ آيات‌ و ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ مراد ‌از‌ مفتون‌ ابتلاء بجنون‌ ‌است‌ ‌که‌ كفار نسبت‌ بانبياء ميدادند فرداي‌ قيامت‌ معلوم‌ ميشود ‌که‌ كداميك‌ ‌از‌ انبياء و كفار مبتلاي‌ بجنون‌ بودند.

سؤال‌: ‌اگر‌ فرداي‌ قيامت‌ معلوم‌ شود ‌که‌ كفار مجنون‌ بودند ‌پس‌ مجنون‌ تكليف‌ ندارد ‌براي‌ چه‌ عقوبت‌ ميشود!‌-‌ جواب‌: نه‌ مراد جنون‌ رافع‌ تكليف‌ ‌باشد‌ بلكه‌ مراد ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ مثل‌ مجنون‌ ‌که‌ عقل‌ ‌خود‌ ‌را‌ منكوب‌ هوي‌ و هوس‌ كرده‌ اينها هستند چنانچه‌ ‌در‌ بسياري‌ ‌از‌ آيات‌ ميفرمايد:

أَكثَرُهُم‌ لا يَعقِلُون‌َ نه‌ اينكه‌ اصلا عقل‌ نداشتند ‌که‌ رافع‌ تكليف‌ ‌باشد‌ بلكه‌ ‌بر‌ طبق‌ عقل‌ رفتار نكردند مثل‌ صُم‌ٌّ بُكم‌ٌ عُمي‌ٌ فَهُم‌ لا يَعقِلُون‌َ بقره‌ آيه 166، و الا اينها ‌هم‌ گوش‌ داشتند و ‌هم‌ چشم‌ ‌هم‌ زبان‌ ولي‌ ‌در‌ امر دين‌ اينها ‌را‌ بكار نميبردند، و ممكن‌ ‌است‌ بگوئيم‌: مراد ‌از‌ مفتون‌ عذاب‌ ‌است‌ ‌که‌ معلوم‌ ميشود كداميك‌ معذب‌ ميشوند، و ممكن‌ ‌است‌ مراد فساد ‌باشد‌ ‌که‌ كداميك‌ مفسد روي‌ زمين‌ بودند مثل‌ آيه: وَ الفِتنَةُ أَشَدُّ مِن‌َ القَتل‌ِ بقره‌ آيه 187، و مثل‌: وَ الفِتنَةُ أَكبَرُ مِن‌َ القَتل‌ِ بقره‌ آيه 214 چون‌ نسبت‌ فسادهم‌ بانبياء ميدادند ‌که‌ فرعونيان‌ گفتند بفرعون‌: أَ تَذَرُ مُوسي‌ وَ قَومَه‌ُ لِيُفسِدُوا فِي‌ الأَرض‌ِ اعراف‌ آيه 127.

]

(آیه 6)- «که کدامیک از شما مجنونند»! (بایکم المفتون).

حرکتها و موضعگیری تو در آینده و پیشرفت و نفوذ سریع اسلام در سایه آن نشان خواهد داد که تو منبع بزرگ عقل و درایتی، دیوانه خفاشانی هستند که با نور این آفتاب به ستیز برخاستند.

و البته در قیامت این حقایق باز هم روشنتر و آشکارتر خواهد بود.